Κυπριακό 1954-1974

Βασισμένη σε πληθώρα πρωτογενών πηγών, η μελέτη ιχνηλατεί την πορεία ενός ρεύματος πραγματισμού που διατρέχει τη διαχείριση του κυπριακού ζητήματος από τις παραμονές της ανακίνησής του στον ΟΗΕ έως την παράνομη τουρκική εισβολή. Ακολουθώντας ένα διαχρονικό μοτίβο στη νεοελληνική ιστορία, το ρεύμα αυτό εγκολπώθηκε το πνεύμα των «στοχαστικών προσαρμογών», μιας ενεργητικής μετριοπαθούς προσέγγισης της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής με οραματικά όμως ελατήρια. Στον αντίποδα του ριζοσπαστικού παροντισμού των υποστηρικτών της άμεσης Ένωσης –μέρος του «αιώνιου δηληγιαννισμού» που στηλίτευσε ο Γιώργος Θεοτοκάς το 1955–, οι θιασώτες των στοχαστικών προσαρμογών εκκινούσαν από τη διαπίστωση ότι η δεινή μεταπολεμική συγκυρία υπαγόρευε στην Αθήνα να αφοσιωθεί, σε πρώτη φάση, στην επίτευξη της ανεξαρτησίας της Κύπρου.

Οι φωνές αυτές προειδοποίησαν εγκαίρως ότι η τάση υποβάθμισης του αγγλικού παράγοντα και του εντεινόμενου τουρκικού αναθεωρητισμού θα είχε άμεσο αντίκτυπο στα ζωτικά συμφέροντα της Ελλάδας και της Κύπρου‧ ότι τα Σεπτεμβριανά του 1955 ήταν η απόδειξη πως η Άγκυρα δεν αντιμετώπιζε το κυπριακό αυτοτελώς αλλά ως μέρος ενός ενιαίου διακυβεύματος με αλληλένδετες εστίες διεκδικήσεων στο Ανατολικό Αιγαίο ‧ ότι η παράβλεψη αυτής της βασικής αρχής στην τουρκική εξωτερική πολιτική θα είχε δυσμενείς επιπτώσεις για τους Ρωμιούς της Κωνσταντινούπολης, τον ελληνισμό της Ίμβρου και της Τενέδου και το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Έχοντας εξοβελισθεί σε κρίσιμες στιγμές της εξέλιξης του κυπριακού, οι «στοχαστικές» φωνές ανασύρονται τώρα από το περιθώριο της Ιστορίας και αναδεικνύονται, μεταξύ άλλων, σε τελευταία γραμμή άμυνας της διπλωματίας απέναντι στην κυπριακή πολιτική της δικτατορίας.

* * *

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου εξετάζονται κι άλλες σημαντικές εκφάνσεις του κυπριακού ζητήματος: οι κατηγορίες για την τήρηση «διπλής γραμμής» από την Αθήνα και η διχογνωμία γύρω από τη ριζοσπαστικοποίηση του ενωσιακού αγώνα‧ οι πολλαπλές χρήσεις του αφηγήματος περί «αφελληνισμού» των Κυπρίων‧ οι περιπτώσεις του Α. Σ. Βλάχου, του Γιώργου Σεφέρη και του Αλέξη Κύρου‧ η πολιτική επίδραση που άσκησε η ατμόσφαιρα της «γραμμής των πρόσω»‧ οι μετεμφυλιακές πιέσεις ενάντια στη συγκρότηση ενός αυθεντικά παγκύπριου αντιαποικιακού μετώπου, από φόβο μήπως ενισχυθεί η κυπριακή αριστερά‧ τέλος, η αγωνία των πραγματιστών να περιφρουρήσουν τη θεσμική ακεραιότητα της εξωτερικής πολιτικής και οι σκέψεις τους για μια συνολική «εκκαθάριση» των ελληνοτουρκικών σχέσεων.

«Όποιος θέλει να παρακολουθήσει με τα μάτια ανοιχτά τις επερχόμενες φάσεις του Κυπριακού, το χρειάζεται το ανάγνωσμα αυτό». Αντώνης Δ. Παπαγιαννίδης, Δικηγόρος και δημοσιογράφος
«Το έργο του Γιώργου Καλπαδάκη εμπλουτίζει τη βιβλιογραφία πάνω στο κύριο ερώτημα που απασχολεί τη γενιά μας: πώς ο κυπριακός αγώνας, ο οποίος μπορούσε να προσφέρει ανάταση και προοπτική, τόσο για την Κύπρο όσο και για την Ελλάδα, μπήκε τελικά σε διαδρομή απωλειών και κρίσεων σε τοπικό κυπριακό επίπεδο, αλλά και στο ευρύτερο ελληνικό. Ο συγγραφέας φωτίζει μια ταραγμένη περίοδο με νέα κεφάλαια και μια νέα οπτική, πέρα από τις ιδεοληψίες και τις δογματικές απόψεις που περιβάλλουν την εποχή». Τάκης Χατζηδημητρίου, Γραμματέας της Παγκύπριας Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΠΕΟΝ) 1951-1952, ιδρυτικό στέλεχος της Ενιαίας Δημοκρατικής Ένωσης Κέντρου (ΕΔΕΚ)
«Η αξία μιας ιστορικής μελέτης κρίνεται κατεξοχήν από την ικανότητα του συγγραφέα να ανοίξει νέους δρόμους συζήτησης για ένα μείζον ζήτημα που απασχολεί επί δεκαετίες τόσο την έρευνα όσο και την πολιτική ζωή του τόπου. Ο Καλπαδάκης κατορθώνει να ξαναθέσει σε κίνηση τη συζήτηση για το κυπριακό και την ιστορική διαδρομή του, τοποθετώντας το στο επίκεντρο ενός πιο γενικού, υπονοούμενου διαρκώς, ερωτήματος που τέμνει ιστορικά την προσέγγιση της εξωτερικής πολιτικής και των εθνικών θεμάτων: πραγματισμός ή δηλιγιαννισμός; Θεμελιωμένη σε πλούσιο αρχειακό υλικό, η μελέτη αναδεικνύει τη συγκρότηση ενός άλλου ρεύματος του πραγματισμού, τις προσπάθειές του να συνομιλήσει με τη διεθνή πραγματικότητα, τις ήττες και τις υποχωρήσεις του, που είχαν ως συνέπεια την ισχυροποίηση του αναθεωρητισμού της Τουρκίας και τις καταστροφικές επιπλοκές τόσο στο κυπριακό όσο και στα ευρύτερα συμφέροντα της Ελλάδος. Σε μια περίοδο όπου η Ιστορία στην περιοχή μας, αλλά και στο κυπριακό, βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή, το έργο αυτό προσφέρει ένα καίριο εργαλείο αναστοχασμού ενώ αναδεικνύει την ιστορική εξέλιξη μιας παραγνωρισμένης οπτικής, αυτής του οραματικού πραγματισμού». Σία Αναγνωστοπούλου, π. Αναπληρώτρια Υπουργός Εξωτερικών, Καθηγήτρια Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου
«Πρόκειται για μια σημαντική μελέτη η οποία συγκροτεί πληθώρα αρχειακών τεκμηρίων στο πλαίσιο μιας πρωτότυπης συνθετικής έρευνας. Ο Καλπαδάκης δείχνει με πειστικό τρόπο πώς ο εξοβελισμός πραγματιστικών φωνών σε κρίσιμες στιγμές – συχνά στο βωμό του κατά τον Γιώργο Θεοτοκά ‘αιώνιου δηλιγιαννισμού’ – υποδαύλισε τον υφέρποντα αναθεωρητισμό της γείτονος χώρας και συνέτεινε στην καταστροφική πορεία που ακολούθησε το κυπριακό μέχρι την παράνομη τουρκική εισβολή». Νίκος Μουζέλης, Ομότιμος Καθηγητής London School of Economics and Political Science

• Πρόλογος: Ντόρα Μπακογιάννη