Οι δαιμονισμένοι

Οι «Δαιμονισμένοι» εκδόθηκαν πρώτη φορά το 1872, πέντε χρόνια μετά το «Έγκλημα και τιμωρία» και δέκα πριν τους «Αδελφούς Καραμαζώφ». Το να προσπαθήσει κανείς να αποτιμήσει την ανάγνωση ενός τέτοιου μυθιστορήματος θέλει ή πολλά κότσια ή άγνοια κινδύνου. Τίποτα από τα δυο δεν διαθέτω, οπότε θα με συγχωρέσετε, θα πω όσα μπορώ, όσα είναι ανθρωπίνως δυνατόν χωρίς να κάνει κάποιος διατριβή— ειρήσθω εν παρόδω, υπάρχουν άπειρες, και λογοτεχνικές και φιλολογικές προσπάθειες προσέγγισης του έργου, με πιο γνωστές αυτές του Μπαχτίν και του Καμί.

Ο Ντοστογιέφσκι προτίθετο να γράψει ένα μυθιστόρημα-προκήρυξη κατά τον Μηδενιστών κι ορμώμενος από την Υπόθεση Νετσάγιεφ (ένας πυρήνας μηδενιστών σκότωσε ένα πρώην μέλος τους, τον φοιτητή Ιβάνωφ) έχτισε ένα ολόκληρο σύμπαν, όπου η πολιτική και η φιλοσοφία έχουν κυρίαρχο ρόλο. Πάνω από όλα βέβαια εντυπωσιάζει η ψυχογραφική και η αφηγηματική του ικανότητα∙ όπως πάντα. Οι «Δαιμονισμένοι» διαβάζονται «νερό» παρά τον όγκο και την πολυπλοκότητά τους. Ο Νετσάγιεφ ήταν μάλλον σκοτεινή φιγούρα, είχε προσωπικές σχέσεις με τον Μπαχτίν και ο ίδιος ο Μαρξ τον είχε κατηγορήσει για πράκτορα.

Σε αυτόν τον τύπο στήριξε έναν από τους κεντρικούς του χαρακτήρες, τον Πιοτρ Στεπάνοβιτς Βερχοβένσκι∙ και στον δικό του καθοδηγητή στα νιάτα του στην ομάδα Πετρασιέφσκι στήριξε την αινιγματική προσωπικότητα του Σταβρόγκιν. Μα ας μην προτρέχω, γιατί δεν βιάζεται κι ο συγγραφέας. Σε μια εμβληματική σκηνή, μόλις στη σελίδα 300, μας συστήνει τους δύο βασικούς ήρωες του, εντελώς θεατρικά, αναγγέλοντας τον έναν και παρουσιάζοντας τελικά τον άλλον. Μέχρι τότε, μας μιλά για τη Βαρβάρα Πετρόβνα, τη μητέρα του Σταβρόγκιν και τον Στεπάν Τροφίμοβιτς, τον πατέρα του Πιοτρ Στεπάνοβιτς, κι είναι σαν να μας μιλά για τους πρόδρομους του μηδενισμού. Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς ήταν ένας χαλαρός φιλελεύθερος διανοούμενος που είχε τα φόντα να γίνει καθηγητής Πανεπιστημίου, μα προτίμησε να γίνει παιδαγωγός στο σπίτι της Βαρβάρας Σταβρόγκινα και να ζει παρασιτικά από τα λεφτά της για είκοσι χρόνια. Αυτός μόρφωσε τον γιο της, αυτός την ψυχοκόρη της Ντάρια και τον αδελφό της Σάτοφ, αυτός και μια συγγενή αρχοντοπούλα τη Λιζέτα Νικολάβιεγνα∙ μολαταύτα τον δικό του γιο ΠιοτρΣτεπάνοβιτς τον έστειλε μακριά με μια ταχυδρομική άμαξα σε κάτι μακρινούς συγγενείς.
Ο Πιοτρ Στεπάνοβιτς είναι κυνικός, αδίστακτος, θρασύς, ένας άντρας ορφανός, που δεν τον συνέτρεξε κανείς, που μιλά ακατάπαυστα και εκμεταλλεύεται τους πάντες για να δημιουργήσει χάος. Όμως λατρεύει τον Σταβρόγκιν και τον χρειάζεται για καθοδήγηση.

Ο Σταβρόγκιν πάλι είναι ίσως ο πιο αμφίσημος και περίπλοκος χαρακτήρας από καταβολής της λογοτεχνίας. Ευγενής, κι όμως διατεθειμένος να αλλάξει τον κόσμο, ταυτόχρονα νάρκισσος και βαθιά ανασφαλής, ένα τέρας που οι πράξεις του θα ανατρίχιαζαν τον καθένα και οδηγούν ανθρώπους στην ατίμωση και στον θάνατο, που λειτουργεί παρορμητικά και κάνει τα πιο ακραία πράγματα την πιο ακατάλληλη στιγμή, που μετά τα κρίματά του αυτοτιμωρείται φρικτά, ένας άνθρωπος σπασμένος, χωρίς αίσθηση εαυτού, και συνάμα τόσο γοητευτικός που όλες οι γυναίκες διαλύουν τη ζωή τους για χάρη του. Το αίνιγμα και η λύση του γρίφου μαζί.

Το μυθιστόρημα βασίζεται πολύ στον διάλογο για να περάσει τα πολιτικά και φιλοσοφικά του μηνύματα, όπως και οι «Αδελφοί Καραμαζώφ». Την εποχή που το γράφει ο Ντοστογιέφσκι είναι πια βαθιά θρησκευόμενος και σλαβόφιλος, αν και αφήνει τους ήρωες να μιλήσουν ανοιχτά ο καθένας για το όραμα και την ηθική του συγκρότηση, δίνοντας σε μας την ευκαιρία να βγάλουμε συμπεράσματα. Η σύγκρουση είναι ανοιχτή, αθεισμός εναντίον θρησκείας, σοσιαλιστικές και μηδενιστικές θεωρίες που έρχονται από το εξωτερικό απέναντι στην λατρεία του ρώσικου λαού και την σλαβοφιλία.

Ο Ντοστογιέφσκι βλέπει το χάος, το διαισθάνεται, το περιγράφει, καταλαβαίνει τη διαφορά ανάμεσα σε αυτό που έρχεται από τους διανοούμενος και αυτό που προέρχεται από τους εργάτες και τους μουζίκους. Προσπαθεί να το κατανοήσει –φυσικά παρεμβαίνει κι η δική του προσωπική εμπειρία, η εικονική εκτέλεση, τα τέσσερα χρόνια στα κάτεργα, άλλα τόσα στην εξορία, για τη συμμετοχή του στην ομάδα Πετρασιέφσκι. Κι όταν κάποιος έχει βρεθεί στο εκτελεστικό απόσπασμα κι του έχει δοθεί χάρη την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή, την ώρα που οπλίζουν οι στρατιώτες, έχει διαφορετική οπτική για τα πράγματα.

Λογοτεχνικά, το έργο είναι ποταμός, 900+ σελίδες, 42 χαρακτήρες, όλοι με τα τραύματα και τις ιδιαιτερότητές τους, οι 16 πεθαίνουν, ένας συγκλονιστικός πρωταγωνιστής που ο συγγραφέας τού αφιερώνει τις λιγότερες σελίδες, κι ας μας καθηλώνει. Εδώ έχουμε κι έναν πολύ ενδιαφέροντα αφηγητή, έναν τριετεύοντα χαρακτήρα, τον Αντόν Λαβρίεβιτς, φίλο του Στεπάν Τροφίμοβιτς, που αναγκάζεται αρκετές φορές να δικαιολογηθεί γιατί μας αφηγείται πράγματα από δεύτερο χέρι, μιας και δεν έχει δουλειά ας πούμε να παρευρίσκεται στις συνελεύσεις της μηδενιστικής ομάδας. Έτσι δημιουργεί μια αφηγηματική πολυφωνία, πολύ πρωτότυπη για την εποχή, όπου κυριαρχούσε ακόμα ο παντογνώστης αφηγητής.

Οι ηρωίδες του, όλες δευτερεύουσες, είναι πολύ δυναμικές. Συνάμα έχουμε σχόλια όπως «οι γυναίκες είναι υστερικές», «δεν ξέρουν τι τους γίνεται», και σκηνές όπου συγκροτημένοι γυναικείοι χαρακτήρες λιποθυμούν για τα μάτια ενός άντρα. Οι δυο μεγαλύτερες σε ηλικία φιγούρες, η Βαρβάρα Πετρόβνα και η Γιούλια Μιχαήλοβα είναι υπερβολικά φιλόδοξες και στο τέλος, ειδικά η δεύτερη γελοιοποιείται πλήρως. Ο συγγραφέας πάντως κοιτάζει μάλλονμε συμπάθεια άλλες, την αγαθή και κουτσή Μαρία Λεμπιάτκινα που παντρεύεται ο Σταβρόγκιν σε μια παρόρμηση, τη γυναίκα του Σάτοφ που γυρνά έγκυος από τον Σταβρόγκιν στον άντρα της.

Ο Ντοστογιέφσκι, που εδώ γράφει μια τραγωδία στη μορφή σάτιρας, με στιγμές ακραίου χιούμορ, δεν διστάζει να σπάσει πλάκα και με το σινάφι του, έχοντας ως ήρωα μια καρικατούρα συγγραφέα, που αρέσκεται στο εγώ του, με συνεχή σχόλια για έργα της εποχής, του Τουργκένιεφ, του Φουριέ, του Τσερνισέφσκι. Ιδιαίτερα σκωπτικός είναι για το «Πατέρες και Γιοι», αν και ο Στεπαν Τροφίμοβιτς και ο Πιοτρ Στεπάνοβιτς μοιάζει να είναι βασισμένοι στο έργο του Τουργκένιεφ. Το οικοδόμημα είναι τόσο καλά συγκροτημένο, που ταυτίζεσαι με την πάλη των (εν πολλοίς) αντιπαθητικών ηρώων να βρουν τον εαυτό τους και τη θέση τους σε μια κοινωνία που αλλάζει συνεχώς. Μερικές φορές συμπαθείς ακόμα κι ένα τέρας όπως ο Σταβρόγκιν, τον συμπονάς και νιώθεις κοντά του. Η ζωή, το ποιοι είμαστε, η κοινωνία, η πολιτική, η έννοια του Θεού, η σκέψη της αυτοκτονίας, ο θάνατος, όλα γυρίζουν μεγαλειωδώς στο μυαλό του αναγνώστη, χωρίς καν να το καταλάβει. Υπήρξαν στιγμές που έκλεινα για λίγο το ογκώδες τούβλο κι αναφωνούσα «Τι έγραψε ο άνθρωπος». Ένας άνθρωπος- θεός της λογοτεχνίας— που όμοιο του δεν έχουμε γνωρίσει. Που τολμά να πει πως τόσο αν ακολουθήσεις και ενστερνιστείς πλήρως τον αθεισμό, όσο και την πίστη στα θεία, τότε γίνεσαι Θεός κι η μόνη λύση που σου μένει είναι να αυτοκτονήσεις.

Οι «Δαιμονισμένοι» ή «Δαίμονες» όπως μεταφράζονται συχνά στα αγγλικά, είναι ένα βιβλίο για τα κατώτερα ανθρώπινα ένστικτα και τις στιγμές μεγαλείου. Μας μιλά για ταραγμένους πολιτικά και κοινωνικά καιρούς, μα κυρίως μιλά για την ανθρώπινη κατάσταση. Κι έτσι μεταμορφώνεται ένα έργο-πολιτική προκήρυξη σε ένα έργο παγκόσμιο λογοτεχνικό αριστούργημα.